kurutup yeşillendirmek ister, bataklığın karşısına
oturur ve bunun hayalini kurar;
—hele narlara narlara hele hele narlara
—hele incirlere incirlere hele hele incirlere
Bu yolculuk da Elif ile Yalçın’ın yolculuk boyunca hayal
tadında gördüklerini “hele hele” ile birbirine anlattığıdır.
Güney Ekspresi
 |
| Haydarpaşa'dan Kalkan Tüm Expresler Güzeldir, Ama Kurtalan Başka |
Haydarpaşa’da denize karşı içilen tütün, tabakasından çıkarıp ellerimizle sardığımız. Başladı bizim de hikâyemiz, 100 yıldan beri tam buradan başlayan milyonlarca yol hikâyesi gibi. Trenin gidişini, Heraklitos’un akan nehrine benzeten iki yol sevdalısı; birlikte yolun ve yolların başlangıcındayız.
Kentler karanlık. İstanbul ve İzmit’ten çıktık. Bu iki deniz kentini gündüz gözü ile görmeyi sevmiyorum. Sanayi Devrimi’nin tüm pisliği bu iki kentin her yerinden fışkırıyor artık. Çarpık kentleşmesinden tut da hava kirliliğine kadar. Karanlık. Uyku.
Sabah gözümü açtığımda Ankara’da Mamak’tan geçiyorduk.
Hele Mamak’a Mamak’a hele hele Mamak’a…
MAMAK TÜRKÜSÜ
Geldiğimizde otlar yemyeşildi
Ve kuzeydeydi güneş
Kömür deposu boşaldı işte
Mamak'a sonbahar geldi
Kömür deposu boşaldı işte
Mamak'a sonbahar geldi
Güneş altında tutsaklar
Geçen sonbahara bakıyorlar
Şirin mi şirin gecekondu evleri
Samsun asfaltında otomobiller
Ne güzeldir yollarda olmak şimdi.
Evet, yollarda olmak çok güzel… Mamak’ta gecekondular, renk renk, sefil sefil doldurmuş tepeleri, şimdi bu ekonomik krizle kim bilir nasıl kavruluyor. Mamak, Anadolu’da kat kat betonlaşan yaşamlara inat rengârenk ayakta durmaya çalışıyor. Yerköy’de kurbanlık koyun pazarı kurulmuş tren yoluna yakın, kaynayan bir kalabalık, kurbanlık koyun alış verişinde ne zamandan beri sürdüğünü kestiremediğim, satan ile alanın havada bir aşağı bir yukarı sallanan eli…
Hele Kızılırmak'a Kızılırmak'a hele hele Kızılırmak'a…
Kızılırmak’ta ağaçların yansımaları, toprak yapraklarla örtülü, uzun bir süre armut ağaçlarının farklı tonlarda pastel renkli yapraklarının güzelliğini izliyoruz. En sevdiğim kavak ağaçları çırılçıplak. Kavak ağaçlarının bedeninde sakladığı, salladığı kuş yuvaları ortaya çıkmış, kuşlar neden kavakları yuva yapmak için bu kadar seviyor? Belki de kavakların boylarının yılanların erişemeyeceği bir yüksekliğe uzamasından dolayı. Neredeyse kavak ağaçlarının her dalında kuş yuvası var.
 |
| Trenin Camının Ardında Armut Ağaçları |
 |
| Sonbaharın Pastel Tonlarına Bürünmüş Armut Yaprakları |
Kayseri’deyiz. Yalçın, trenden inip 200gr. peynir, 200gr. zeytin, 4 domates, 2 biber, 2 yumurta alıyor. Tren istasyonunda satılan haşlanmış yumurtalar… Kayseri istasyonundan başka hiçbir tren istasyonunda haşlanmış yumurta satıldığını görmedim. Kitap okumaya mola verdiğimizde oturup akşam yemeği yiyoruz. Domatesin tadı öylesine güzel ki, uzun zamandan beri böylesine güzel bir domates yememiştim. Maalesef artık birçok sebze ve meyve tadını kaybetti, her şey hormonlu.
Bu yolculukta yol arkadaşımız, yataklı vagon görevlisi Ümit Abi. Kompartımanımıza geliyor ara ara. Uzun uzun muhabbet etme şansımız oluyor. Kendisi 78 kuşağından, o dönemin gençliği ile şimdiki gençliği kıyaslıyor. “O zaman okuyan, düşünen, eleştiren, tartışan, üreten bir gençlik var iken şimdi ise tüketen ama durmadan her şeyi tüketen bir gençlik var.” diyor. Tabii bunun sebebinin 12 Eylül darbesi olduğunu, o dönemde birçok aydın insanın hapishanelerde çürüdüğünü, faili meçhule gittiğini ve bu insanlık dışı uygulamaların sonraki nesil üzerinde okumaya, eleştirmeye, tartışmaya yönelik bir korku uyandırdığını da ekliyor.
Hele saksağanlara saksağanlara hele hele saksağanlara…
Saksağanlar, siyah beyaz renkleriyle ve Kızılırmak, üzerine düşmüş yansısı ile ağaçların gün boyu eşlik ediyor bize. Tren yollarının, Anadolu’nun birçok yerinde nehirlere paralel yapılması, tren yolculuğunun güzelliğine güzellik katıyor.
 |
| Kızılırmak, Gün Boyu Trenimizin Yanıbaşında |
Hava karardı, artık dışarıyı izleyemeyeceğiz. Biz de artık iç dünyamıza dönüyoruz, şiir kitaplarımızı çıkarıp şiirler okuyoruz kompartıman dolusu.
 |
| E. Cansever'den Karanfil Elden Ele, Biz de Elimizdeki Karanfili Öğrencilerime Götürüyoruz |
Elimde Heraklitos’un fragmanları, Heraklitos’un ruhu, tren yolculuğunun ruhuna çok yakın. Heraklitos; “devinim” diyor, “devinim ve değişim.” Evrenin güzelliği de deviniminde değil mi? Trenleri sevmemin bir sebebi de bu; doğadaki devinimi gözlemleyebilme olanağı sunması.
 |
| Yalçın, Ben de Yarattığı Che Hissiyatıyla... Doğayı Fotoğraflıyor |
İçerisi sıcak, uyuyakalmışım. Gece, tren Malatya’dan çıkarken uyandım. Karakaya Barajı’ndan geçerken karanlık sulara bakmak için o uykulu halimle bekledim bana uzun gelen bir süre. Fırat Köprüsü’nden geçerken kompartımanın penceresini yarıya kadar indirdim, karanlık olduğu gibi yüzüme yapıştı, Fırat Nehri’ni izleyemedim, sadece kulaklarımda demirden Fırat Köprüsü’nün tren geçerken çıkardığı yüksek tonda sesi…
Sabah,
Hele Maden’e Maden’e hele hele Maden’e …
Maden, Anadolu coğrafyasında en sevdiğim yerleşimlerden. Kayalıklara, kayalardan örülmüş evleriyle, dağlarının içinden geçen tünelleriyle, tünellerden çıkar çıkmaz treni karşılayan Maden Çayı ile insanın içinde farklı duygulanımlar yaratan bir coğrafya.
Maden’den çıktıktan sonra yoğun bir sis çöküyor. Diyarbakır’a beyazlığın içinde giriyoruz, pencereyi indiriyorum, beyazlık yüzüme de çöküyor, özlemle ve hüzünle de birleşince gözümden yaş olarak akıyor.
 |
| Diyarbakır’dan Bir Önceki İstasyon, Sis Altında |
Hele Dicle’ye Dicle’ye hele hele Dicle’ye …
Diyarbakır’dan çıktıktan kısa bir süre sonra Dicle Nehri ile yan yana gidiyoruz. Dicle, Dünya'nın en yaşlı nehirlerinden. Keşke dile gelse de Mezopotamya'nın tarihini, bu tarihe kendisinin kattıklarını anlatsa. Bir yanımız nehir bir yanımız pamuk tarlaları ve Dicle'nin sularıyla bereketlenmiş Bismil Ovası’nda ilerliyoruz.
 |
| Bismil İstasyonu, Son Durağımız |
Bismil İstasyonu son durağımız, öğrencim Nuray karşılıyor bizi, alıp eve götürüyor. Ailesi yere kahvaltıyı hazırlamış, bizi bekliyorlardı, hep birlikte kahvaltı yapıyoruz. Çarşı çok kalabalık. Kalabalık, arife gününün telaşında, o kalabalığın içinde çalışan öğrencilerimi görüyorum, çok büyümüşler. Çalıştığım Mehmetçik İlköğretim Okulunun yolunu tutuyoruz. Öğretmenliğimin ilk mekânı, camlar kırık, sobalar yanmaz, 60 kişilik sınıflar ama bunlara rağmen çok mutluyduk, belki de bu yoksunluğun içinde mutluyduk. Okul yolumda tek katlı kerpiç bir evde yaşayan bir teyze, her evinin önünde oluşunda önümü keser Kürtçe bir şeyler anlatırdı, hatta paltolarının cebinden çerez, şeker artık şansıma ne varsa verirdi, ben de sadece sarılırdım, öperdim ama dilsel olarak onu anlayamamanın çaresizliğini hep yaşadım. Kürtçe öğrenmeye kalktığımda da İngilizce aksanlı Kürtçe'mden kimse bir şey anlamaz, öğrencilerimin de eğlencesi olurdum, ben de onlarla eğlenirdim.
 |
| Kerpiç Evinin Önünde Canım Teyzem, Yıllarca Bana Ne Dedin? |
İlk çalıştığım okula gidiyoruz, birlikte tiyatro çalıştığımız öğrencilerim de geliyor, kocaman, şamatalı bir kalabalık oluyoruz.
 |
| Okul Kapısının Önünde, Çok Sevdiğim Öğrencim Nuray, Okulun Bahçesinde Top Oynayan Çocuklar |
Okulun yan tarafı, okulumuzun hizmetlisi, 80 yaşındaki Arap Amca’nın evi. Ona uğramadan olmaz, çünkü öğretmenliğimin ilk günlerinde beni kimi zaman şaşırtan kimi zaman kızdıran kimi zaman da karşısına geçip izlediğim birisi olmuştur.
Arap Amca, Victor Hugo’nun ‘Notre Dame’in Kamburu’ adlı kitabındaki Quasimado karakterine çok benziyor. Kamburuyla ve elinde kömür tenekesiyle kapıyı çalmadan sınıfa dalar ve sanki sınıfta hiç kimse yokmuşçasına kömürü sobanın içine boşaltır ve arkasında bir kömür bulutu bırakarak kapıyı çeker gider. 60 kişilik sınıfın dikkatini sen daha yeni toplamışsındır ve birden her şey dağılır. Arap Amca’ya bir şey de söyleyemezsin, kulakları ağır işittiği için. Bu anıların gülümseten yanıyla kapısını çaldım, elini öptüm, “Trakyalı Hoccae!” diye beni hatırladı.
Hele tandır ekmeğine hele hele tandır ekmeğine …
Okulun karşısında, sevdiğim öğrencilerimden biri olan Kesumelere gidiyoruz. Ailece kapıya çıkıyorlar, annesi avluda tandır ekmeği yapıyordu gittiğimizde, hemen dumanı, kokusu üzerinde tandır ekmeğinin birini bize uzatıyor.
 |
| Öğrencim Kesume, Annesi ve Kardeşi |
 |
| Nuray'ın Ninesinin Kerpiç Evine Gidip Onun Da Özlemle Elini Öpüyorum |
Öğrencilerimle Dicle'nin kıyısına doğru yola çıkıyoruz. Yolumuzun üzerinde mezarlık, mezarlık silme çocuk dolu. Mezarlık ziyaretine gelenler duasını bitirdikten sonra, yanında getirdiği şekerleri havaya fırlatıyor ve şekerlerin üzerine kapanan bir çocuk halkası. Hepsinin elinde naylon poşet dolusu şeker. Dicle boyunca şamata halinde yürüyoruz, yorulduğumuzda nehrin kıyısındaki koca koca kayaların üzerine oturuyoruz, birlikte çıkardığımız tiyatrodan hatırlanan ve oynanan repliklerle coşkumuz daha da artıyor.
 |
| Bismil’deki İlk Öğrencilerim |
 |
| Dicle'm sessiz, bir o kadar Asi |
Birden öyle bir yere geliyoruz ki gülmem, coşkum yüzümde donup kalıyor. Aklıma boğulan dört öğrencimiz geliyor. Okula haber geldiğinde okuldan koşa koşa çıkıp Dicle'nin kıyısına geldiğimizde ömrüm boyunca unutamayacağım bir kare ile karşılaşmıştım, onlarca kadın beyaz başörtüleri ve fistanları ile kayaların üstüne dikilmişler ve yürek parçalayan ağıtları ile çocukların çıkarılmasını bekliyorlardı. Arama, kurtarma ve ağıtlar uzun sürdü, sonra da cansız bedenleri ağıtların arasından ambulansa taşındı.
 |
| Bismil’den Geçen Dicle Nehri ve Üzerindeki Karayolu Köprüsü |
Dicle’nin üzerindeki uzun karayolu köprüsünde vedalaştık öğrencilerimle, onlar geriye döndü biz de köprünün demirlerine kollarımızı yaslayıp güneşin Dicle Nehri üzerindeki batışını seyrettik, pembelik nehrin sularında. Dicle’nin kıyısında üç genç, kuzu otlatıyordu, güneş kaybolunca kuzuları seyretmeye başladık. Bir koyunun üçüncü yavrusunu doğurmasına tanık olduk kuşbakışı. Çoban çocuklardan biri nereden geldiğimizi sorup da İstanbul’dan geldiğimizi öğrenince, “ben oraya gittiğimde şu hayvanları bile özlüyorum.” diye İstanbul’a dair duygularını ifade etti. Köprüyü geçtikten sonra otostop çektik. Bir kamyonet ile yarı yola kadar geldik, abi, üşümememiz için başka bir araba gelinceye kadar arabada oturabileceğimizi söyledi. Bizi üşütmeme telaşı ne kadar insani idi. Biz dışarıda beklemeyi istedik, çünkü durduğumuz yer kırmızı toprak evlerden oluşan bir köydü, biraz da köyü yaşayabilmek için dışarıdayız, toprak evlere ve üstümüze sis çöktü. Bir süre sonra başka bir araba geldi ve Diyarbakır garın önünde indik.Geceyi öğretmen arkadaşım Şevin’de Atilla İlhan’dan, Edip Cansever’den, Can Yücel’den şiirler okuyarak geçiriyoruz.
Hele Amed’e Amed’e hele hele Amed’e …
Sabah, Hasan Paşa Hanı’na gidiyoruz. Hasan Paşa Hanı da, tarihte, en hareketli güzergâhlardan biri olan İpek Yolu’nda önemli merkezlerden birisiymiş. 500 beygirin kalabileceği kapasitede ahırları, 88 odası ile tam bir ticaret merkezi. Avlusundaki havuzu hala duruyor. Son yıllarda yapılan yenileme çalışmasından sonra turizme açıldı. Küçük küçük restoranlar şeklinde hizmet veriyor.
 |
| Hasan Paşa Hanı |
 |
| Hasan Paşa Hanı Giriş Kapılarından Biri |
Sur içinde eski Diyarbakır’da dolaşıyoruz. Renk renk badanalı eski Diyarbakır evleri, daracık sokaklar, sokaklarda bayram telaşındaki çocuklar… Ceplerimize doldurduğumuz şekerleri çocuklara dağıtıyoruz. Bayramı sokaklarda çocuklarla kutluyoruz.
 |
| Diyarbakır Urfa Kapı |
Diyarbakır'ın surlarının kapılarından bir tanesinden girdiğinizde bambaşka bir dünyanın içinde bulursunuz kendinizi. Yaşam her şeyiyle eski bir zamandadır. Surların bu kapılarından geçtiğinizde zaman tünelinin içinden geçmiş gibi olursunuz. Çok severim Sur'un içini. Bir kahvede kürsüye oturup da sırtını duvara verdin mi, zamanın sessiz akışını görürsün...
 |
| Sur İçi Evleri |
 |
| Rengarenk, Tuğlalı, Dar Sokaklı, Labirent Gibi |
 |
| Çarşıya Şewiti'nin Yan Tarafında Bakraçları İle Yoğurt Satan Kadınlar |
 |
| Yük Taşımada Kullanılan Bu Çekçeklerin Hastasıyım |
 |
| Taşımak İçin Yük Bekleyen Çocuk İşçiler |
Ulu Cami’ye girdiğimizde, bir ilkokul öğrencisi, bize illaki Ulu Cami'nin tarihini anlatmak istiyor, biz de çok dinleme taraftarı değiliz. Bu şekilde insanların peşine takılan, onlara zorla bir şeyleri dinletmeye çalışan çocukları pek sevmem. Bizim onu dinlemediğimizi fark etmesine rağmen o durmadan Ulu Cami'nin tarihini anlatıyor, cami ile ilgili bildiklerini sayıp döktükten sonra Cahit Sıtkı Tarancı'nın evini anlatmaya başladı. Ben artık tam bağırmak üzereydim ki bizim ufaklık Cahit Sıtkı Tarancı'nın “Yaş Otuz Beş” şiirini okumaya başlamaz mı, çocuğa olan tüm kızgınlığım gidiyor, hatta Ulu Cami'nin insanı o sarıp sarmalayan havasında bu şiiri dinlemek -hele hele Diyarbakırlı bir çocuğun şivesi ile dinlemek- çok hoşuma gidiyor.
 |
| Ulu Cami |
Yürüyerek Dicle Nehri'nin kıyısına gidiyoruz. Gecekonduların arasından uzun bir yokuştan indikten sonra Dicle'nin kenarındaki dümdüz uzanan bahçelerin arasındaki patikadan ilerliyoruz. Amacımız günbatımını Dicle kıyısında seyretmek.
 |
| Gençler Dicle Nehri'nin Üzerinde Seyr-ü Sefada |
Türkülerle, şiirlerle karşılıyoruz geceyi. Yalçın, Şevin, ben halay çekerek patikadan geriye dönerken karanlığın bastığı bir vakit, bir çiftçi kulübesinin yan tarafında dikilen –başta korkuluk zannettiğimiz- bir insan ile irkilip halayımızı bırakıyoruz, Mardin Kapı türküsü de halayımız da yarım kalıyor. Çiftçi olduğunu zannettiğimiz amcaya, bizi korkuttuğu için kızıyoruz. İşlerin rengi birden değişiyor; bir paçavra ile yüzünü örtmüş bu kişi, elinde kocaman bir sopayla psikopatça tavırlarla bizi sorguya çekiyor, bağırıyor, sıraya sokuyor, çantalarımızı boşalttırıyor, öldürmekle tehdit ediyor. Biz alttan almaya çalışıyoruz. Etraf iyice karardı, her yer tarla, bir kişi bile yok etrafta, yani bizi öldürse, Dicle Nehri’ne atsa kimsenin ruhu duymayacak. Bir türlü tehditkâr tavrını kıramıyoruz. En sonunda üstümüzdeki paraları alıyor ve bizi bırakıyor. Biz o korkuyla, şarkılarla, türkülerle, indiğimiz yokuşu soluk soluğa tırmanıyoruz. İnsanların arasına karışınca rahatlıyoruz. Yakındaki karakola gidip de başımızdan geçenleri anlatınca, polis bize: “Oralara polis bile giremiyor, sizin ne işiniz var orada?” diye bağırıyor. Yüzü sarılı olduğu için yüzünü de göremedik, dolayısıyla yapabilecek pek bir şey kalmıyor.
Şoktan kurtulunca Batman arabasına biniyoruz. Yolda uyumuşuz. Batman’da inmeden şoföre Hasankeyf'e nasıl gidebileceğimizi soruyoruz. Bu saatte araba bulamayacağımızı, dolayısıyla onda misafir olabileceğimizi söylüyor, biz de geceden Hasankeyf'te olmak istediğimiz için yola bir şekilde devam etmek istiyoruz, abi misafir etmek için ısrar ediyor, “evimiz kaloriferli” diye de ekliyor. Onun ısrarı, güzelliği karşısında eziliyoruz. Bu gün insanlığın iki uç haline de tanık oluyoruz; bir tanesi saldıran, soyan bir tanesi de kollayan, sahip çıkan. Bunları böyle arka arkaya yaşayınca allak bullak oluyor insan. Şoför bizi sisli bir üç yol ağzında bırakıyor. Bir yol Siirt’ten geliyor, bir yol Batman'a bir yol da Hasankeyf'e gidiyor. Sisin içinde bekliyoruz. Geçen arabaya el kaldıracağız. Siirt’ten Midyat'a yolculuk eden İsmail Abi alıyor bizi arabasına. Siste, Dicle Nehri ile yan yana Hasankeyf'e doğru yol alıyoruz. İsmail Abi o kadar iyi niyetli ki Hasankeyf'te kalacak yer bile ayarlamaya çalışıyor bize. Doğu insanı gerçekten çok fazla misafirperver, sense eziliyorsun onların iyi niyeti karşısında. Hasankeyf'e gelince biz de abimize kahvede çay ısmarlayalım istiyoruz. Bir köy kahvesi, tıka basa dolu, sesler, sigara dumanı… Biz de okey seti isteyip 101’e başlıyoruz. Gece ilerledikçe kahvedeki amcalar gibi davranmaya başlıyoruz. İsmail Abi, yolu daha olduğu için müsaade istiyor, onu geçirip biz de öğretmenevinin yolunu tutuyoruz. Gençten, sessiz, utangaç bir çocuk kapıyı açıyor bize. Sobalı bir salona geçiyoruz. Odalarımızı belirledikten sonra açık bulduğumuz bakkaldan zeytin, peynir alıyoruz, uzun bir süre de ekmek arıyoruz. Bizi, meydanda, anlamsız anlamsız dolaşan yabancılar olarak gören bir genç, ekmeğe ihtiyacımız olduğunu öğrenince “ ben evden getireyim” diyor. “Ama tandır ekmeği var, yer misiniz?” Ne demek çok severiz. Öğretmenevinin salonunda yanan sobanın üstünde tandır ekmeğini ısıtıp bir güzel doyuruyoruz karnımızı. Sabah kahvaltıya şiirlerle devam ediyoruz. Öğretmenevinin bahçesi sararmış, kurumuş yapraklarla dolu, o yaprakların arasında şımardıkça şımarıyoruz.
 |
| Yaprakların Coşkumuza Pastoral Bir Mekan Oluşturması |
Sokağa çıktığımızda;
Hele Hasankeyf’e Hasankeyf’e hele hele Hasankeyf’e …
Hasankeyf’in ne zaman kurulduğuna dair tarihi yapıtlara ve kitabelere bakanlar Hasankeyf’in çok eski medeniyetler tarafından kurulmuş olduğunu söylemektedir. Tarih sahnesindeki sırasına göre Mitaniler, Assurlar, Urartular, Medler, Persler, Romalılar, Bizanslılar, Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Artuklular, Eyyubiler ve Osmanlılar bu koca kayanın üzerinde yıllarca dinlenmişler, tarihi biraz da buradan yazmışlar. Hâlâ yaşanılabilir meskenleri barındıran Hasankeyf Kalesi’nin kuruluşu ise MS 4. yüzyıla rastlamaktadır. Bizans İmparatoru bölgeye hâkim olunca Hasankeyf Kalesi’ni inşa ettirmiş. Hasankeyf, en parlak dönemini Artuklular devrinde yaşamış ve bu dönemden günümüze birçok tarihi eser kalmış.
Hasankeyf'e tırmanmaya başlıyoruz. Mağara evlere girip çıkıyoruz, her şey taştan. Koca kayanın yumuşak yapısından oyularak yapılmış mağara evler, evlerde odalar, odalarda raflar… Hepsi taştan oyma. Saray kalıntıları, cami kalıntıları, kalıntı olmasına rağmen görkeminden bir şey kaybetmemiş. Çok eski, büyük bir mezarlık da o bin yıllık tarihin içinde zamanın yüküyle ağır bir sessizlikte. Hasankeyf'te kocaman bir kayadan oyularak yapılmış her şey. Hasankeyf’in adı da bu kayadan geliyor. Hüsn; güzel, keyf; kaya demek, Arapçada. Güzel ki ne güzel bir kaya, göz göz oyularak insanların binlerce yıl yaşadığı, yaşarken çoğaldığı, çoğalırken tarihi yazdığı “güzel bir kaya.” Dolaş dolaş bitmeyen ‘bir taştan’ kent. Bu antik kent doğal bir teras gibi, Dicle’nin birçok koldan zikzaklar çizerek akan haline bakınca bu terastan, tarih ile coğrafyanın bu eşsiz buluşması insanı büyülüyor.
 |
| Hasankeyf; Güzel Kaya, Çok Güzelsin, İnsanlığın El Nuru |
 |
| Taşlara Oyulmuş Mağara Evler |
Kaleden aşağıya iniyoruz. El-Rızk Cami, kale ile köprü arasında, sarı taştan, süslemeli, öyküsü ile daha da bir anlam kazanıyor; Sultan Süleyman Bin Turan Şah Eyyubi'nin hükümdarlığı döneminde yapılan Sultan Süleyman Cami'nin minaresi, inşaat tekniği bakımından usta ile kalfa arasında bir anlaşmazlığa neden olur. Minarenin henüz dikdörtgen kaidesi yapılmakta iken usta ile kalfa arasında başlayan bu tatlı çekişme, kalfanın usta tarafından kovulmasıyla son bulur. Bu olay kalfanın çok zoruna gider. Ancak buna karşılık vermek için Dicle Nehri’ne hâkim kayalıklar üzerinde bulunan El Rızk Cami'nin minaresini yapmayı üstlenir. Kalfanın buradaki amacı, ustasının yapmakta olduğu minareden daha güzel bir minare yapmaktır. Usta ile kalfa minarelerini birlikte yapmaya başlarlar. Her iki minare de yükseldikçe ihtişamları da belirginleşmeye başlar. Ancak kalfanın, yapmakta olduğu minarede herkesten saklı tuttuğu bir ayrıntı vardır. Minareler, ilk bakışta dış görünüş itibariyle birbirine benzemektedir. Ancak halk, zarafet ve estetik açısından minareleri karşılaştırdığında kalfanın yapmakta olduğu minarede daha güzel ve göze daha hoş gelen desenler bulunduğunu fark eder. Zaman ilerledikçe her iki minarenin inşaatı da hızlanmaktadır. Bir süre sonra minareler birlikte tamamlanır. Usta yaptığı minarenin açılışını, başta melik olmak üzere kentin ileri gelenlerinin iştirakiyle gayet görkemli bir törenle açar. Kalfa ise yaptığı minarede sır gibi sakladığı bir inşaat tekniğini yalnız ustasının görmesini istemektedir. Bu nedenle minarenin açılışını yapmadan önce, ustasına karşı duyduğu saygıyı ön planda tutarak ve mütevazı bir tavırla minarenin açılışını ona yaptırır. Minarenin açılışından sonra usta, minarenin merdivenlerini kontrol etmek için minarenin tepesine çıkar. Bir de ne görsün, kalfada minarenin tepesinde kendisini beklemektedir. Bu durumu hayretle karşılayan usta, kalfaya buraya nasıl çıktığını sorar. Kalfa da her zaman olduğu gibi tevazuyu elden bırakmadan ustasına yan tarafta bulunan ikinci yoldan çıktığını söyler. Bunun üzerine usta, şöyle bir yan tarafına bakar ki ne görsün, minarede çift yol yapılmış. Üstelik bu yollardan çıkan ve inen birbirlerini görmeyecek şekilde bir inşaat tekniği kullanılmış. Bu durum karşısında ne yapacağını şaşıran usta, kalfasının bu şahane eserini takdir edeceği yerde gururuna yenik düşerek minarenin tepesinden aşağıya atlar.
 |
| Mağara Evlerden İndirilen Halkın Yaşadığı Yeni Evler ve El Rızk Cami |
 |
| Taş Köprüden Kalan Ayaklar, El Rızk Cami ve Nehir Manzaralı Oyma Evler |
 |
| Dicle Vadisi ve Derin Uçurumu İle Güzel Kaya |
Dicle Nehri'nin kıyısına iniyoruz, karşımızda Artuklular’ın 12. yüzyılda yaptırdığı taş köprünün yan yana duran ayakları. Ortaçağ’da kesme taştan yapılan en büyük köprü. Bu köprü İpek Yolu kervanlarının yüzyıllarca kullandığı bir geçit olmuş aynı zamanda. Arkamıza döndüğümüzde, kalenin üstüne oturduğu koca kayanın altında, Dicle'nin kıyısında binlerce yıllık Yolgeçen Hanı. Tamamen kayadan oyularak yapılmış iki katlı bir han. Belki de taş köprüden geçen İpek Yolu kervanları bu handa dinleniyordu. Dicle Nehri'nin içine mavi demirden tahtlar konulmuş, biz de çıkıp bu tahtlarda biraz dinleniyoruz. Altımızdan nehir geçiyor. Bu mavi tahtlar, Güneydoğu Anadolu'nun damlarında fazlasıyla rastlayabileceğimiz bir yatak türü. Benim de yıldızlı gecelerde öğrencilerimle uyumuşluğum var bu mavi demirden tahtlarda.
 |
| Altından Dicle'nin Üstünden Yıldızların Geçtiği Tahtlar |
Öğretmenevine çıkarken çarşıda, küçük bir dükkânda kilim dokuyan yaşlı bir amca… Oysa Hasankeyf'te zanaatkârlık 20. yüzyıla kadar çok gelişmiş ve ürünler Dicle Nehri üzerinden keleklerle yani sallarla Mezopotamya ortalarına kadar götürülüp satılıyormuş. Şuan ise zanaatkârlığa dair sadece gözümüze çarpan küçücük, izbe bir dükkânda tezgâhının başında kilim dokuyan bu yaşlı amca.
 |
| Çarşıda, Dükkânında Kilim Dokuyan Amcamız |
Kilim dokuyan bu yaşlı amca beni çocukluğuma götürüyor. Anneannemin kilim tezgâhında geçti çocukluğum çünkü. Büyük ninem, mübadeleden dolayı Romanya’dan göç ederken vapura kilim tezgâhını da yüklemiş ve Trakya’ya yerleştiklerinde bu kilim tezgâhı anneannemlerin geçim kaynağı olmuş. Sonrasında tezgâh anneanneme kalmış. Anneannem de bu tezgâhın kendisine neredeyse 50 yıl geçim kaynağı olduğunu söyler. Kilim tezgâhında, bir çocuğun sığabileceği darlıkta bir bölüm vardı -sanki benim için yapılmış diye düşünürdüm o zaman- anneannem kilim dokurken ben de onu seyrederdim. Çok ama çok güzeldi o günler.
Öğretmenevine çantalarımızı almak için çıkıyoruz ama ne görelim; bahçedeki tüm yapraklar yakılmış. Şok ve sinir oluyoruz. Bir insanın duygularını tahrik ediyorsa sonbahar yaprakları yok edilmeli. Kurumsal aklın hastalıklı hali. Yani o pastoral mekânımız duygularımızı coşturdu diye artık yoktu.
Midyat’a giden bir aile alıyor bizi arabasına.
Hele Midyat’a Midyat’a hele hele Midyat’a …
Süryanilerin ruhunun sindiği harika bir yerleşim… Süryaniler, yaklaşık 5.000 yıllık geçmişleriyle Mezopotamya'nın en eski halklarından. Süryaniler; kendilerini tarihte Mezopotamya olarak bilinen bölgede hüküm sürmüş olan Akad, Asur, Babil ve Aram uygarlıkların mirasçıları olarak görmekte.
 |
| Midyat |
Yolumuz bizi Midyat Konuk Evi’ne çıkarıyor. Süryani taş ustalarının sanatının doruk noktası belki. Anadolu'nun kalabalık aile yapısına uygun inşa edilmiş, sanatsal bir yapı. Odaları, mutfakları, balkonları dolaşıyoruz. En üst kata yani damına çıktığımızda Midyat gün batımında çok hoş görünüyor. Hemen bu manzaranın içinde şarabımızı açıyoruz ama fırtınadan dolayı ayakta durabilecek gibi değiliz. Bir kuytuya geçip birbirimize sokularak içiyoruz şarabımızı. Karanlık iyice çökmüş. Çarşıya inerken bir sokak lambasının altında, çocukların gündüz oynadığı oyunlarından kalma sek sek oyunun çerçeve çizgisi… Bir kiremit bulup hoş kafalarımızla biz de 1’ler, 2’ler, 3’ler … diye uzayıp giden sek sek oyunumuzda, Süryanilerin şarap yapımcılığındaki marifetli ellerinin de etkisiyle bir çocuk heyecanıyla, bir çocuk rekabetiyle ve bir çocuk küskünlüğü ile oyunumuzu oynuyoruz.
Midyat’ın daracık sokakları ıssız, bu sessizliği düşününce bir an oyunumuzu ve coşkumuzu yadırgıyorum. Ayıldıkça üşüdüğümüzü fark ediyoruz. Kendimizi bir kahveye atıyoruz. Kahve dolu, kâğıt oynuyoruz üç kişi. Bizi gecenin bir vakti Batman’dan alıp da Hasankeyf'e bırakan İsmail Abi geliyor kahveye, okey oynamaya başlıyoruz. Gece İsmail Abi’ye gidiyoruz. Bir ranzanın üst katında kafamı yastığa koyar koymaz uykuya dalıyorum. Sabah erkenden evden çıkıyoruz, akşamki fırtına yerini yağmura bırakmış ve Midyat yıkanmış.
Mor Gabriel Manastırı’na gitmek için otostop çekiyoruz. Genç, yolundan sapıp bizi manastıra kadar bırakıyor. Kocaman bir arazinin ortasında kocaman bir manastır. MS 397 yılında kurulmuş. Kiliseleri, derslikleri, mezar odaları, yemekhanesi, tarlaları ile bir kasaba gibi. Manastırın içindeki dehlizler ve dışındaki işlemeleri, Süryanice yazıları ile mimari olarak eşsiz. Manastır’da yalnız dini bilimler okutulmamış; retorik, tıp, felsefe alanlarında Mezopotamya'nın en ileri eğitim merkezlerinden biri olarak adını duyurmuş. Okulun etkin olduğu dönemde Manastır Kütüphanesi çok zengin; minyatürlerle süslenmiş çok sayıda el yazması eserler, kitapların kopyalanarak çoğaltılması işini gören yazıcı rahipler… Ama yağmalar sonucunda eşi benzeri bulunmayan bu kültür hazinesi ortadan kayboluyor.
 |
| Mor Gabriel Manastırı’nın İnce İşçiliği |
 |
| Mor Gabriel Manastırı |
Manastırdan büyülenmiş olarak çıkıyoruz. Ana cadde bir hayli uzak, yola koyuluyoruz, önde de bir amca ilerliyor, yol arkadaşı olabilmek için ona da sesleniyoruz. Manastırın civarındaki köylerdenmiş, yarım yamalak Türkçesi ile anlatıyor da anlatıyor. O soğukta tarlaların arasından 2 km yol yürüyoruz. Bir araba caddeden alıyor bizi Midyat’a bırakıyor. Midyat’ta küçük bir manastırı daha geziyoruz, ara sokaklarda dolaşıyoruz. Midyat’tan Mardin’e otostop çekiyoruz. Arabadaki iki kişi sürekli Kürtçe konuştuğu için hiçbir şey anlamıyoruz.
Hele Mardin’e Mardin’e hele hele Mardin’e …
Mardin’de bir Arap lokantasında Arap müzikleri eşliğinde yemek yiyoruz. Bir yokuştan tırmandıktan sonra günümüz şair ve yazarlarından Murathan Mungan’ın evi karşılıyor bizi. Murathan Mungan, çocukluğunun geçtiği bu evi “Paranın Cinleri” adlı kitabında uzun uzun anlatır. Bu evin yan tarafı postane, o kadar güzel bir bina ki… Postaneleri çok seviyorum, Mardin mimarisinin tüm inceliklerini taşıyan bu postaneyi daha da çok seviyorum.
 |
| Mardin Postanesi |
 |
| Mardin Postanesi'nin İnce İşçiliği |
 |
| Mardin Postanesi'nin Alt Katı, Kapının Güzelliğine |
Bu postane 19.yüzyılda bir Ermeni mimarın elinden çıkmış ve sonrasında da Ermeni konağı olarak kullanılmış. Açık hava müzesi gibi görünen bu kentteki evlerin çoğu Ermeni taş ustalarının eseri. Postane binasının önündeki çay bahçesine oturuyoruz. Çay bahçesi tam bir teras, merdiven basamakları gibi sıralanan Mardin damlarına ve uçsuz bucaksız Mezopotamya Ovası’na açılan…
 |
| Mezopotamya Ovası |
Mardin evlerinin en güzel özelliklerinden biri de hiçbir ev diğer bir evin güneşini, havasını, Mezopotamya Ovası manzarasını kesmiyor. Bir evin damı arkasındaki evin terası oluyor ve teraslarda yine demirden, ahşaptan tahtlar karşımıza çıkıyor.
 |
| Mardin, Ah Mardin! |
Daracık sokaklarda kimi zaman da ‘abbara’lırın altından geçerek dolaşıyoruz. Abbara, evin bir bölümünün altından geçilen bir geçit. Mardin’in çarşısında dolaşıyoruz, semerciler çarpıyor gözümüze, bir an şaşırsak da sonradan Mardin’in o daracık sokaklarında taşımacılığın eşekler ve atlarla yapıldığını hatırlayınca birçok kentte ölü bir zanaat olan semerciliğin bu kentteki anlamı yerini buluyor. Mardin’de çöp toplama işi belediyeye ait eşeklerle yapılıyor. Dolaşırken dolu yağmaya başlıyor, kendimizi bir kafeye atıyoruz. Kafede menengiç kahvesinin de tadına bakma fırsatımız oluyor. Güzel bir tat.
 |
| Semerci, Bu Yaşlı Amca Bu Çocuğa Ne Öğüt Veriyordu Acaba? |
 |
| Mardin Sokakları |
 |
| Mardin’in Daracık Sokakları |
 |
| Abbara ve Mardin’in Meşhur Eşekleri |
Merakla başımı, burnumu, gözümü soktuğum avlulardan birinde beni bekleyen sürpriz:
 |
| Merak Her Zaman İyidir, Sürprizi Böyle Bir Güzellik Olabilir |
Zinciriye Medresesi’ne çıkıyoruz. 1385 yılında yapılan medresenin kubbeleri, incecik dilimler şeklinde inşa edilmiş. Bu mimari tarz, Mezopotamya Ovası’ndan gelen kervanlara “bu yapının han olmadığını” anlatıyormuş. Hanifi ve Şafi mezheplerinin eğitim yerleri farklı.
 |
| Zinciriye Medresesi |
 |
| Zinciriye Medresesi 'nin Bakmaya Doyulamayan Kapısı |
 |
| Zinciriye Medresesi’nin Dilim Dilim Kubbesi |
İnsan yaşantısının İslami inanca göre akıbetinin su ile sembolleştirildiği bir avluya çıkıyoruz. Çeşmeden akan su doğumu, döküldüğü yer çocukluğu ve gençliği, sonraki ince uzun bölüm olgunluk ve yaşlılık çağını temsil ediyormuş. Buradan da büyük bir havuzda biriken su ölümü ve ebediyeti anlatıyormuş. Medresenin dilim dilim kubbesinin yanına çıktığımızda eşsiz bir Mezopotamya Ovası manzarası ile karşılaşıyoruz. Seyrine doyum olmayacak bir manzara.
Arkamıza döndüğümüzde ise Mardin Kalesi… İnsan tam da bu noktadan hiç ayrılmak istemiyor. Hep kalsın istiyor. Gün batmak üzere, dolmuşa atlayıp şehrin en altına iniyoruz, amacımız ve telaşımız batan güneşin Mardin’in taş evlerinde yaratacağı renk cümbüşünü yakalamak. Mezarlığın içinden geçip bir damın üzerine çıkıyoruz. Mardin, tepenin üstündeki kızıla çalan görüntüsü ile tam karşımızda. Sözün bittiği ve heyecanın batan günle paralel tırmanışa geçtiği bir an. Kimse konuşmuyor. Gün batınca Mezopotamya Ovası denize dönüşüyor, uçsuz bucaksız bir deniz sanki. Denize karşı şarabımızı çıkarıp içiyoruz. Nasıl bir fırtına var, damda donuyoruz ama bu manzaradan da vazgeçemiyoruz, birbirimize sokulmuşuz yine.
 |
| Güneşin Batışının Aşamaları Mardin Evlerinin Renginden Görülebilir |
Geceyi Köy Hizmetlerinin misafirhanesinde geçiriyoruz. Sabah erkenden Mekin Hoca ile buluşuyoruz. Mekin Hoca, Çınar Lisesinde bir yıl boyunca birlikte çalıştığım arkadaşım. Kendisi evli ve beş çocuk babası aynı zamanda gezmeyi de seven biri. Mekin Hoca’nın veteriner bir arkadaşı da arabasıyla geliyor, grubumuz kalabalıklaşıyor. Araba ile Kasımiye Medresesi’ne yola çıkıyoruz. Medrese 1400’lü yılların sonunda tamamlanmış. Mezopotamya Ovası’na nazır enfes bir manzarası var. Mimari olarak Zinciriye Medresesi’ne çok benziyor. Medresenin içindeki sınıfları geziyoruz. Sınıfların kapıları insan boyunun yarısı kadar, bu şekilde yapılmasında ‘talebelerin içeriye girerken eğilerek girmeleriyle ilme duyulan saygıyı pekiştirmek’ amaçlanmış. Ama esas etkileyici olan sınıfların kapılarının üstündeki taşa işlenmiş simgeler. Matematik, astronomi, tıp simgeler ile gösterilmiş. Yine bu medresenin de avlusunda yaşam, ölüm ve sonsuzluğu anlatan havuz sembolü var.
 |
| Kasımiye Medresesi |
 |
| Yaşam, Ölüm, Sonsuzluğu Anlatan Çeşme ve Havuz |
 |
| Medresenin Sınıf Kapılarının Üstündeki Semboller |
 |
| Medresenin Sınıf Kapılarının Üstündeki Semboller |
Buradan Dayrulzafaran Manastırı’na gidiyoruz. 2500 yıllık bir geçmişi var. MS 5. yy.’a ait Pagan Tapınağı (Güneş Tapınağı) var. Tapınağın gün doğusuna açılan penceresinden gün ışığı içeriye girer girmez ibadete başlıyorlarmış. Pagan tapınağının üzerine manastır yapılmış. Pagan tapınağının zeminine gömülmüş Hıristiyan din adamlarından bahsediyor, manastırda görevli rehber. Din adamları yere gömülmek istemişler, bu onların naifliğinin göstergesiymiş, insanların, insanlığın ayakları altında olmak istemişler. Manastırın başka bölümlerinde de oturarak ya da ayakta duvarlara gömülen din adamlarından bahsediyor. Manastır; kiliseler, yatakhane, mezarlar, okul gibi birçok bölümden oluşuyor. Manastıra gelir gelmez gözlerim zangocu aradı, çünkü buraya kaç defa geldiysem hep onu bu kilisenin yıllanmış bir parçası gibi algılamıştım. Kamburu ve içine kapanık haliyle avluda gizlenerek dolaşan çok yaşlı bir amacaydı, ölmüş meğerse.
 |
| Süryanice |
 |
| Dayrulzafaran'dan Küçük Bir Kesit |
 |
| Kapının Yıllanmışlığı |
Hele Dara’ya Dara’ya hele hele Dara’ya …
Dara köyüne gitmek istiyoruz, veteriner abimiz illaki bizi Dara’ya da götürmek istiyor. Biz de bizim için o kadar yol kat etsin, istemiyoruz. Otostop çekiyoruz. Gazete dağıtımı yapan bir araç alıyor bizi. Arkada gazetelerin üzerine oturup manzarayı seyrede seyrede gidiyoruz. Dara, zamanında Mezopotamya'nın en ünlü kentlerinden biriyken şuan sadece bir köy yerleşkesi…
Kent İran Hükümdarı Dara tarafından kurulmuş ve Dara ile Büyük İskender’in savaşına sahne olmuş. Dara, İranlılar ile Romalılar arasında sürekli el değiştirmiş. Günümüze, büyüleyici güzellikte su sarnıcı, su kanalları, köprüleri, mağara evleri, kaya mezarları kalmış. Dara’yı ilk defa duydum ve ilk defa gördüm. Büyülendim.
 |
| Kaya Evler, Bunların İçinde Yaşamak |
 |
| Kaya Evler |
 |
| Canım, Ciğerim Arkadaşım Mekin Hoca, Charlie Chaplin Yürüyüşüne ve İnsan Sevgisine Sahip Güzel İnsan |
 |
| Su Kanalları |
Mekin Hoca ve Şevin otostopla Mardin’e dönüyor; Yalçın ile ben de otostopla Nusaybin’e yola çıkıyoruz. Nusaybin’e gelince tarihin o güzelim büyüsünden de çıkıyoruz ister istemez. Fazlasıyla elektronik çarşı ve dükkânla dolu bir yer. Suriye’den getirilen elektronik malzemeler ucuza satılıyor burada. Geceyi Demiryolları’nın lojmanlarında geçiriyoruz. Trenimiz sabah erkenden kalkıyor, Suriye sınırından, ortadan yarılmış yerleşimlerin arasından geçiyoruz. Fırat Nehri’ni, demirden Carablus Köprü’sünü ve Karkamış’ın (Gılgamış) tarihsel anlamının güzelliğini bir kez daha yaşıyorum. Antep’te bizi koskocaman, kıpkızıl bir dolunay karşılıyor.
 |
| Suriye Kerpiç Evli Köyleri |
 |
| Suriye’de Tarlalar |
 |
| Carablus Köprüsü’nden Fırat Nehri |
İstanbul’a gitmek için tren bileti bulamıyoruz, otogara gidip otobüs bakıyoruz, otobüslerin de hepsi dolu. Hem bayram dönüşü hem de asker uğurlaması var. Her yer nasıl kalabalık, davul zurnalar çalıyor, halaylar çekiliyor, anneler ve gelinler bir köşede ağlıyor, “en büyük asker bizim asker” nidaları, askere gidecek gençler havalara atılıyor. Tam bir panayır alanı gibi otogar… Ankara’ya ek sefer olarak konan bir otobüste yer buluyoruz, otobüs yarım otobüs ve tıka basa asker dolu. Bu otobüs Ankara’ya gitmez düşüncesindeyiz ama yapacak bir şeyimiz de yok. Asker halayları son son bizim otobüsün çevresinde de çekilmeye başlıyor. Yarı uyur yarı uyanık Ankara’ya geliyoruz. Şansa hemen de İstanbul’a otobüs buluyoruz.
 |
| Mor; Trenle Gittiğimiz, Yeşil; Gezdiğimizdir |
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder